Μούτζα, ασβόλη και κουρά… και μεις στις καπότες (;)

Προειδοποίηση: Το παρακάτω κείμενο είναι αυτό που λέμε “ό,τι νάναι”. Η θα έγραφα για ό,τι με θυμώνει ή για ό,τι με πληγώνει ή για ό,τι με φοβίζει. Προτίμησα το “ο,τι νάναι”. Καλή ακρόαση!

Οι Λέξεις του τίτλου όσο “ατάκτως εριμμένες” κι αν φαίνονται, εντούτοις συνδέονται μεταξύ τους – τουλάχιστον στον δικό μου ασυνάρτητο τρόπο σκέψης...
Τους εννοιολογικούς συσχετισμούς τους αφήνω σε σας.

Στο Βυζάντιο λοιπόν, τους κλέφτες, τους δειλούς, τους μέθυσους, τους μοιχούς, τους προδότες και άλλους, είτε ήταν απλοί πολίτες είτε εξέχουσες προσωπικότητες, τους διαπόμπευαν.
Η διαπόμπευση σε πλατείες και δρόμους ήταν από τα πιο αγαπημένα θεάματα των βυζαντινών.
Είναι αυτό που λέμε “είδα τις πομπές σου”.

Πράξη πρώτη της “τελετής” διαπόμπευσης ήταν το κούρεμα, το οποίο ήταν πολύ μεγάλη προσβολή για τον ένοχο. Το «κουρεύω» οι βυζαντινοί το έλεγαν και «κουράζω». Η Διαπόμπευση εκτός από εξευτελιστική διαδικασία ήταν και ιδιαίτερα κοπιώδης γιατί τον τιμωρημένο, κατά τη διάρκεια της “τελετής”, τον χτυπούσαν κιόλας. Από τότε το «κουράζω» έγινε συνώνυμο του «καταπονώ».
Από κει βγαίνουν και οι φράσεις «Άντε να κουρεύεσαι» ή «Αστον να κουρεύεται» που σημαίνουν ότι κάποιος είναι τόσο αχρείος ώστε του αξίζει το κούρεμα (άρα η διαπόμπευση).

Πράξη δεύτερη.
Για να διασκεδάσουν το κοινό που παρακολουθούσε τη διαπόμπευση και να γελοιοποιήσουν τον τιμωρούμενο, άλειφαν το πρόσωπό του με ένα είδος καπνιάς (φούμο), την «ασβόλη». Τον «αποσβόλωναν». Το ρήμα «αποσβολώνω» είναι αντίστοιχο του αρχαίου «προπηλακίζω». Σύμφωνα με το λεξικό του Σουίδα, «Προπηλακισμός: ύβρις είρηται δε από τον πυλόν επιχρίεσθαι τα πρόσωπα των ατιμίαν και ύβριν καταψηφιζομένων».
Σχετικές φράσεις το “έμεινε αποσβολωμένος”, “έφυγε αποσβολωμένος” κ.λ.π

Την «ασβόλη» την έλεγαν και «μούτζα» που σημαίνει μουντό χρώμα αλλά και παλάμη μουτζουρωμένη από στάχτη. Προέρχεται ίσως από το «μούζα = μαυρίλα» ή από το μούντα, μουντός.
Την ασβόλη την έπιαναν με όλη την παλάμη και την άλειφαν στο πρόσωπο με ανοιχτά τα δάχτυλα. Έτσι προέκυψε, η παλάμη με ανοιχτά δάχτυλα, να είναι υβριστική χειρονομία.
Σχετικές φράσεις είναι «κοίτα μη με μουτζουρώσεις = κοίτα μη με προσβάλεις» ή «έφυγε μουτζουρωμένος= έφυγε ντροπιασμένος»

Όταν ο ένοχος είχε διαπράξει πολύ μεγαλύτερο παράπτωμα, όπως συνωμοσία κατά του λαού... ουπς... - του Αυτοκράτορα λέει - ή προδοσία, τότε πριν την «πομπή» του τον τύφλωναν. Δηλαδή είχε και μούτζες και τύφλες. Με μια λέξη ήταν «μουρτζότυφλος» ή «μούρτζουφλος».
Έτσι η μούτζα σήμαινε τύφλα και το αντίστροφο.

Πράξη άσχετη

“Στις καπότες! Στις καπότες!”

Φράση βγαλμένη απ τη ζωή των κλεφτών και των αρματωλών. Κάθε φορά που το καραούλι αντιλαμβανόταν κίνδυνο, φώναζε “στις καπότες”, που θα πει “γρήγορα να φύγουμε”. Οι κλέφτες έπαιρναν τις κάπες (ναι, από κει βγαίνει) από κει που τις είχαν κρεμασμένες και έφευγαν αμέσως!

Κάθε ομοιότητα με πρόσωπα, καταστάσεις, πομπές και κάπες δεν είναι καθόλου συμπτωματική!


Οι πηγές μου:
1. Τάκη Νατσούλη «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» Εκδ. Σμυρνιωτάκη

2. Το ημερολόγιο της Γιαγιάς μου. Έκδοση μοναδική και χειρόγραφη.